فاطمه امامی- قم – خبرنگار: بر اساس آخرین سرشماری، ۳۰۵ خانوار عشایری در قم حضور دارند و هر خانواده عشایر به طور متوسط ۶ عضو دارد. با این حساب میتوان گفت در این استان حدود ۲ هزار نفر از عشایر کشور مشغول زندگی هستند.
ایل کلکو، شاهسون، میشمست، زند، عرب و کتی از عشایر استان قم هستند که بخش عمدهای از تولید گوسفند و شتر و محصولات لبنی را در اختیار دارند.
- سختیهای عشایربودن در عصر دیجیتال
«احمدرضا سیفی» یکی از مردان ایل کلکو است که در روستای چشمه شور سکونت دارد. او میگوید بهار که میشود، ایل کلکو مانند عشایر قدیمی کوچ میکنند و پاییز دوباره بر میگردند. ییلاقشان روستاهای حومه خراقان در استان مرکزی است و قشلاقشان لب دریا. عشایر وقتی میگوید لب دریا منظورش همان روستاهای دشت مسیله در حاشیه حوض سلطان است. آنقدر که در روزهای نه چندان دور آب زلال و سبزهزار در آن حوالی دیدهاند، لفظ لب دریا برایشان باقیمانده و عجیب نیست.
سیفی میگوید: عشایر بودن در عصر دیجیتال کار سختی شده. هم زحمت زیاد دارد و هم حمایتی آن طور که باید صورت نمیگیرد. همین است که جوانها آرام آرام از این شغل خارج میشوند. جوانها راحتطلب شدهاند. خوابیدن با نمد در این سیاهچادرها و زیر باران و سرما بودن، کارشان نیست. نمد را ببینند میگویند بو میدهد، اما نمیدانند اتفاقاً همین خوابِ زیر نمد چقدر میچسبد. او چوببازی در عروسیها، مراسم مخصوص جهازبرون، شترسواری و اسبسواری را از رسوم ایلهای قم میداند. نان ساجی هم که نانی خوشبو است که روی ساج پخته میشود، از دیگر محصولات عشایر قم است. در گویش ترکی به این نان میگویند «یوخا».
این عشایر قمی ادامه میدهد: روستای عباسآباد در جاده قدیم قم-تهران یکی از مهمترین پاتوقهای عشایر قم است که در آن هر خانوادهای حدود هزار گوسفند دارد. سیفی میافزاید: این روستا در نزدیکی دشت احمد قرار دارد. ۴۵ کیلومتر که از قم خارج میشوی زمین عشایر را میبینی که اکنون بخشی از این زمین را گرفتهاند و به پستهکاری تبدیل کردهاند. این زمینها منابع طبیعی بود و ما پروانه چَرا داشتیم. همه را گرفتند و یک بخش را مزرعه کردند و بقیه را تصرف. اگر منِ عشایر بخواهم آنجا دام را برای چرا ببرم، باید اجاره بدهم در حالی که ما ۲۰۰ سال است که پروانه چرا داریم. او میگوید: بیسوادی و محروم ماندن از تحصیل موجب شده عشایر نتوانند حقوق قانونی خود را بگیرند و هر سال زندگی برایشان از سال قبل سختتر باشد. بچههای ما باهوش هستند و اگر دانشگاه بروند، استاد دانشگاه و دکتر میشوند، اما خب این شغل را چه کسی باید دست بگیرد؟
- عشایر قم به رسمیت شناخته میشوند
رئیس تعاونی عشایر استان قم میگوید: ۲ سال است که عشایر در قم به رسمیت شناخته میشوند و در این ۲ سال توانستهاند حمایتهای خوبی از دولت بگیرند. به عقیده «حسن داروغه حسینی» استمرار این حمایتها نیاز به ساخت تعاونی عشایر قم دارد که زمینی برای این کار در منطقه قمرود در نظر گرفته شده اما به دلیل هزینههای سنگین، معطل مانده است. او میافزاید: میخواهیم ساختمان تعاونی بسازیم که تانکر آب بگذاریم و سوله و… داشته باشیم که بتوانیم سبوس و جو به عشایر بدهیم. اکنون فقط یک نمازخانه در قمرود به ما دادهاند که همه کارها از جمله آبرسانی به عشایر و دادن سبوس و جو را از آن جا انجام میدهیم. داروغه حسینی میگوید: بودجه عشایر در قم اندک است و بهکار زیادی نمیرسد. تعاونی هم فقط ۴ مغازه در میدان ترهبار دارد که سرقفلی است و سود چندانی ندارد.
با اینهمه ما کارهای زیادی در این ۲ سال با کمک مدیریت امور عشایر انجام دادهایم. او بیان میکند: در روزگار حاضر اگر یک جوان عشایر بخواهد شغل پدرش را ادامه دهد به نخستین چیزی که نیاز دارد تسهیلات است، اما آنقدر در اعطای این تسهیلات سختگیری میشود که پشیمان خواهند شد. از داروغه حسینی راجع به اصل و ریشه عشایر قم میپرسیم.
گویا همه در چند نسل پیش از شیراز به قم آمدهاند و لهجهشان هم همین را ثابت میکند، وقتی به هم میگویند «کاکا». او میگوید: ایل کلکو در دوران احمدشاه از شیراز به قم آمد. گویا جد ما سرمایه زیادی داشته که میخواستند از او بگیرند. وقتی در قم همه سرمایهاش را برای حضرت معصومه(س) وقف کرد، حاکم آن زمان هم برای جبران، منطقه مسیله را به ایل میدهد تا بهآسانی و به دور از مزاحمت در آن زندگی کنند.
او هم از تغییر کاربری زمینهایی که اجدادش در آن کوچ میکردند گله دارد و میگوید: زمینهایی که ما مالک آن بودیم، ملی اعلام کردند و به کارخانه سیمان و ماسه شوری و… واگذار کردند. اگر قرار است طرحی اجرا شود، چرا از خود عشایر استفاده نمیشود؟ اینها را در روزنامه مینویسند و میفروشند و عشایر هم که سواد ندارد، سرش بیکلاه میماند.
- قیمت بالای سیاه چادر
داروغه حسینی بهتازگی از شیراز برگشته و آنهم با دست پر. با چند سیاهچادر جدید تا جایگزین قدیمیترها شوند. میگوید یک سیاهچادر اکنون ۶ میلیون و ۷۰۰ هزار تومان هزینه دارد. میپرسیم چرا خودشان سیاهچادرها را نمیبافند؟ میگوید: سیاهچادر از موی بز بافته میشود. در قم چون سالها خشکسالی بود و بزها مو نداشتند، همیشه مجبور بودیم از دیگران بخریم. البته اکنون که بارندگی بهتر شده تصمیم داریم خودمان دوباره ببافیم. اکنون که گوسفند قیمت پیدا کرده عشایر مقداری جان گرفتهاند اما سالها بود که ما بهسختی زندگی میکردیم. در دشت مسیله ۱۴ پارچه روستا بود که نیمی از مواد مورد نیاز قم را تأمین میکرد، اما حالا به دلیل بیآبی کشاورزی ما از دست رفته است.
- سوء استفاده دلالان از تولیدات عشایر
یکی از عشایر قمی و رئیس اتحادیه شترداران استان قم میگوید: عشایر قم در سال ۵۸ حدود ۹۰ هزار رأس دام سبک و هزار شتر داشت. ایلهایی که قدمت حضورشان در قم به چند صد سال میرسید، برای خود رفتوآمد و اعتباری داشتند. «حسین جعفرینیا» میافزاید: ایل زند، ایل میشمست، ایل شاهسون، ایل کلکو و… از مهمترین عشایر قم هستند. از همان ابتدا ایل شاهسون به سمت ساوه رفت و ایل عباسآباد به لب دریا. ایل زند سمت نیزار بود و ایل میشمست به حسینآباد رفت. خودش از طایفه صفرکوهیهاست که ۶ نسل است به قم آمادهاند. جعفرینیا از انحلال دفتر عشایر قم در سال ۸۱ سخن میگوید که موجب شد سالها امور مربوط به عشایر از سوی استان قم پیگیری نشود. او میگوید: آن زمان آمار را به غلط طوری اعلام کردند که عشایر قم را برای پیگیری امورشان به استان مرکزی حواله دادند.
البته اتحادیه ما هم آن زمان ضعیف کار کرد و سالها این موضوع را پیگیری میکردیم. حتی به وزیر جهاد کشاورزی گفتیم که بیاید و خودش عشایر قم را حی و حاضر ببیند تا کسی نتواند آنها را انکار کند. وی با اشاره به اینکه در استان قم ۷ هزار نفر شتر وجود دارد، میافزاید: در قیمت گوشت شتر طوری دلالبازی صورت میگیرد که دو برابر قیمتی که ما میفروشیم به دست مصرفکننده میرسد.
یک شتر ۲ سال یک بار زایش میکند. یک سال دامدار مالش را حمایت میکند و میشود ۱۲۰ کیلو گوشت که ما کیلویی ۷۳ هزار تومان به دلال میفروشیم، اما در قصابی گوشت را کیلویی ۱۲۰ هزار تومان میفروشند. ۷۳ هزار تومان کجا و ۱۲۰ هزار تومان کجا؟ جعفرینیا با اشاره به اینکه شرایط کنونی سوءاستفاده از دامدار است اضافه میکند: کسانی که خریدوفروش دام میکنند باید شناسنامهدار شوند تا هر کسی به هر قیمتی خریدوفروش نکند. او با اشاره به اینکه سال ۹۵ دفتر عشایر استان قم دوباره افتتاح شده و از آن موقع کارهای خوبی برای عشایر انجام شده است میگوید: اگر مشکل دلالی حل شود، وضع اقتصادی عشایر رونق میگیرد.